Adaptacja do stresu jest priorytetem dla wszystkich organizmów i stanowi o ich przeżyciu i utrzymaniu zdrowia. Ogólna definicja stresu przedstawia się jako rzeczywiste lub przewidywane zaburzenie homeostazy lub prognozowane zagrożenie dla utrzymania dobrego samopoczucia i zdrowia. Bodźce związane ze stresem przychodzą ze wszystkich głównych układów sensorycznych oraz receptorów z nimi powiązanymi np.: informacje interoceptywne, takie jak objętość krwi, ciśnienie krwi, tętno oraz informacje eksteroceptywne np.: zapach, dźwięk, światło, dotyk. Dotyczą one człowieka w każdym wieku: noworodka, niemowlaka, dziecka w okresie dojrzewania, dorosłego.
Tego rodzaju bodźce przekazywane są do mózgu, który angażuje struktury nerwowe np.: nerw błędny (nerw X) i narządy neuroendokrynne, aby przeprowadzić reakcje kompensacyjne oraz adaptacyjne dla utrzymania homeostazy i likwidacji negatywnych skutków stresu. Fizjologiczna odpowiedź na stres związana jest z reakcjami na wielu poziomach, układach, aby nie doszło do rozwoju choroby w narządzie ruchu, choroby organicznej, zaburzeń czynnościowych układu pokarmowego, bólu i jego powikłań lub powstania przewlekłego stresu prowadzącego do zaburzeń emocjonalnych a nawet rozwoju choroby nowotworowej.
Autonomiczny układ nerwowy (ANS) w tym nerw błędny (nerw czaszkowy X) zapewnia natychmiastową odpowiedź na działanie czynnika stresowego. Odbywa się to za pomocą układu współczulnego, przywspółczulnego, enterycznego, sercowo-naczyniowego. Za ich pomocą następują szybkie zmiany w procesach fizjologicznych jako odpowiedź adaptacyjna i/ lub kompensacyjna. Układ HPA (podwzgórze-przysadka-nadnercza) może bardzo szybko zwiększyć częstość akcji serca i ciśnienie krwi poprzez pobudzenie na poziomie układu sercowo-naczyniowego, ale takie pobudzenie ANS szybko słabnie, ponieważ następuje aktywacja układu przywspółczulnego, który działa hamująco.
W sytuacji przedłużonego, przewlekłego stresu reakcje przywspółczulne nie są w stanie wyhamować reakcji pobudzenia przez, co dochodzi do nadaktywności, przeciążeń i powikłań a nerw błędny będąc w stanie niedostatecznej aktywności podtrzymuje reakcje zapalną. Aktywacja osi podwzgórze-przysadka-kora nadnerczy (HPA) w odpowiedzi na stres powoduje podwyższenie krążących glikokortykoidów np.: kortyzolu, który osiąga bardzo szybko podwyższone stężenie we krwi i tkankach docelowych. Ważne jest to, aby szybko nastąpiła reakcja rozwiązania bodźca drażniącego, stresowego dla osiągnięcia ponownej równowagi i osiągnięcia stanu spoczynkowego.
Dzieci od pierwszych chwil życia szczególnie są podatne na stres związany z niedojrzałością układu nerwowego i brakiem doświadczeń, strategii rozwiązywania stresu. Maluszki działają poprzez reakcje wrodzone, odruchowe, które nie zawsze są optymalne. To wymusza wiele niepokojących objawów w zachowaniu niemowlaka np.: wzmożone napięcie mięśniowe czasem obniżone napięcie, asymetrię ułożeniową, kręcz szyi. Wszystkie one posiadają komponentą autonomiczną, która znajduje zrozumienie i odpowiednie postępowanie w podejściu osteopaty.
Mózg wyzwala reakcje stresowe, które są adekwatne do rodzaju, siły i jakości bodźca. Pojawiające się stresory fizyczne w postaci bodźców np.: infekcja, ból, uszkodzenie struktury aktywują natychmiastową odpowiedź i wymagają „systemowej” reakcji, która jest wyzwalana przez mechanizmy obronne, odruchowe. Centralny układ nerwowy, mózg i pień mózgu reagują również na niefizyczne „psychogenne” stresory np.: złe emocje, poprzez ich szybką analizę na podstawie doświadczeń, nauki lub wrodzonych programów np. w „gadzim mózgu”, układzie limbicznym.
Takie odpowiedzi na stres, w każdym wieku: u dzieci i dorosłych, wymagają przetwarzania w różnych dedykowanych dla nich obszarach mózgu i mogą postępować szybko lub wolno w reakcji na stresujące wydarzenie, bodziec. Takie mechanizmy w sytuacji stresu możemy zaobserwować w reakcjach regulacyjnych na osi autonomicznego układu nerwowego, układu limbicznego i osi podwzgórze-przysadka-nadnercza w odpowiedzi na stres. Okolicami związanymi z reakcjami na działanie stresu są min.: pień mózgu, układ limbiczny, przednia część- czołowa mózgu, podwzgórze, wzgórze, które integrują sygnały i w reakcji sprzężenia zwrotnego prowadzą do uzyskania homeostazy.
W sytuacji przewlekłego stresu następuje rekrutacja pewnych regionów mózgu i zmniejszanie wpływu innych struktur mózgowia. Mózg uczy się na podstawie przeprowadzonych reakcji, zastosowanych mechanizmów, zaangażowanych receptorów do rozpoznawania przyszłych zagrożeń, gromadzenia doświadczeń i projektowania strategii adaptacyjnych i kompensacyjnych w odpowiedzi na stres. To tu dochodzi do nakładania się pętli stresu i obwodów kontrolujących pamięć i nagrodę a układ autonomiczny zapewnia analizę interakcji i interpretację w systemie nerwowym dla rozpoznania przyszłego stresu. Przetwarzanie stresu obejmuje oszacowanie potencjalnego ryzyka oraz szans na jego rozwiązanie poprzez informacje o stanie fizjologicznym, analizę potencjału reakcji endokrynologicznych i autonomicznych na stres.
Zdecydowana większość „decyzji” jak fizjologia ma reagować na stres jest podejmowana na poziomie struktur limbicznych, które przekazują informacje do miejsc podkorowych. Nazywamy to sprzężeniem zwrotnym homeostazy szczególnie w układzie hormonalnym. Mamy tu do czynienia z reakcją na stres na dwóch poziomach: autonomicznego układu nerwowego i układu hormonalnego, które mogą pracować niezależnie lub łączyć siły w zależności od zapotrzebowania oraz rodzaju i poziomu stresu. Generalnie widać ogromną współpracę tych układów w reakcji na czynnik szkodliwy. Dysfunkcje przetwarzania informacji w tych obwodach, wynikające z niekorzystnych warunków środowiskowych i/lub czynników genetycznych, są podstawą problemów przystosowawczych, nieadekwatnych reakcji na stres, prowadząc do rozwoju choroby somatycznej, choroby afektywnej np.: depresji i zespołu stresu pourazowego- PTSD, bólu, zaburzeń czynnościowych.
Dla Dyplomowanego Osteopaty ma to ogromne znaczenie w podejmowaniu odpowiednich decyzji diagnostyczno-leczniczych oraz współpracy z innymi specjalistami. W Centrum Medycyny Osteopatycznej wykorzystuje się badanie zmienności rytmu zatokowego (Heart Rate Variability HRV) opartego na EKG dla analizy sytuacji pacjenta, ewentualnych czynników stresowych, reakcji organizmu oraz monitorowania prowadzonej terapii antystresowej. W praktyce osteopatycznej wiąże się to z wieloma stosowanymi technikami min.: czaszkowo-krzyżowymi (Terapią Czaszkowo-Krzyżową, TCK), technikami wisceralnymi, technikami wzajemnych napięć membranowych (RMT Reciprocal Membrane Tension), ogólnymi technikami osteopatycznymi (GOT General Osteopathic Treatment) lub technikami wspierającymi organizm (BA Body Adjustment).
Przywracanie równowagi funkcjonowania autonomicznego układu nerwowego w osteopatii
Czym jest autonomiczny układ nerwowy?
Autonomiczny układ nerwowy to dwa układy anatomiczne, części układu nerwowego fizjologicznie związane z reakcjami, które wydają się antagonistyczne, ale w rzeczywistości komplementarne: część współczulna i część przywspółczulna oraz dwa „niezależne” układy: układ jelitowy, enteryczny i autonomiczny układ sercowo-naczyniowy.
Autonomiczny układ nerwowy jest częścią układu nerwowego, którego zadaniem jest regulacja zachodzących w organizmie procesów fizjologicznych, min.: częstości akcji serca, ciśnienia krwi, oddychania, trawienia i procesów metabolicznych, powstawania i przetwarzania emocji oraz relacji z układem uroginekologicznym.
Część współczulna jest ergotropowa, co oznacza wydatkowanie energii. Związana jest generalnie z podejmowaniem aktywności. Aktywacja współczulnego układu nerwowego prowadzi do stanu ogólnej podwyższonej gotowości do działania i uwagi: reakcji „walcz lub uciekaj”. W tym procesie wzrasta ciśnienie krwi i tętno, następuje glikogenoliza, ustaje perystaltyka przewodu pokarmowego, organizm przygotowuje się do działania.
Układ współczulny unerwia min.: pierwotne i wtórne narządy limfatyczne: szpik kostny, grasicę, migdałki, węzły chłonne, kępki Peyera, śledzionę, pełniące rolę odpornościową.
Część przywspółczulna jest trofotropowa, zatem jest odpowiedzialna za funkcje metaboliczne oraz odnawianie energii. Przywspółczulny układ nerwowy (PNS) promuje procesy „odpoczynku i trawienia”, podczas których tętno i ciśnienie krwi spadają, perystaltyka przewodu pokarmowego oraz trawienie zostaje wznowione.
Układ nerwowy współczulny (Sympathetic Nervous System SNS) i przywspółczulny (Parasympathetic Nervous System PNS) zawierają zarówno włókna aferentne, jak i eferentne, które odpowiednio dostarczają bodźce sensoryczne i sygnały motoryczne do ośrodkowego układu nerwowego (OUN).
Obszar unerwienia autonomicznego układu nerwowego obejmuje narządy wewnętrzne, gruczoły (zewnątrzwydzielnicze i wewnątrzwydzielnicze), wazomotorykę i sensorykę. Jego działalność dotyczy prawie wszystkich funkcji organizmu. Autonomiczny układ nerwowy odgrywa znaczącą rolę w interakcjach z układem odpornościowym (tzw. synergia sympatyczno-wagalna). To tu możemy obserwować zaangażowanie nerwu błędnego (nerw czaszkowy X) w reakcji przeciwzapalnej.
Autonomiczny układ nerwowy w przypadku zaburzeń działa głównie poprzez ujemne sprzężenia zwrotne i łuki odruchowe. Na poziomie motorycznym unerwia mięśnie gładkie.
Na poziomie czuciowym rejestruje wrażliwość trzewną, która wyraża się poprzez sterowanie perystaltyką, bólem, napinaniem, rozluźnianiem, funkcją narządów wewnętrznych, cyrkulacją płynu śródotrzewnowego. Włókna nerwu błędnego (nerwu czaszkowego X) są tu niezwykle istotne w tych mechanizmach.
Układ nerwowy jelitowy, enteryczny układ nerwowy (ENS) jest rozległą, rozbudowaną strukturą, która jest zdolna do funkcjonowania niezależnie od nadzoru centralnego układu nerwowego. Potrafi podejmować niezależne decyzje. Zawiera ponad 100 milionów neuronów i jest głównie odpowiedzialny za regulację procesów trawiennych oraz funkcje odpornościowe. Układ nerwowy jelitowy, eneteryczny układ nerwowy składa się z odruchowych mechanizmów, które kontrolują funkcje trawienne, skurcz/ rozkurcz, wydzielanie/ wchłanianie i reguluje przepływ krwi oraz wytwarzanie wielu niezbędnych neuroprzekaźników w systemie nerwowym. Gdy dochodzi do zaburzenia jego funkcji powstaje dysbioza jelit- zaburzenie mikrobioty: zespół przerostu bakteryjnego mikrobioty jelita grubego w jelicie cienkim (SIBO), przerost metanu w jelicie cienkim (IMO), zespół jelita drażliwego (IBS). Zespoły te prowadzą do wielu zaburzeń czynnościowych układu pokarmowego, zaburzeń emocjonalnych u dzieci i dorosłych oraz wielu chorób układowych, skórnych, metabolicznych. Tego rodzaju zespoły dysbiozy jelitowe powiązane są z zaburzeniami mikrobioty układu uroginekologicznego oraz mikrobioty jamy ustnej prowadząc np. do powstania endometriozy.
Układ współczulny oraz przywspółczulny wykorzystują acetylocholinę jako swój neuroprzekaźnik. Neurony współczulne produkują również noradrenalinę, neuroprzekaźnik, który pozwala przesłać informacje do odpowiedniej tkanki.
Neurony jelitowe enterycznego układu nerwowego wykorzystują neuroprzekaźniki, takie jak acetylocholina i serotonina do przekazywania informacji.
Co reguluje autonomiczny układ nerwowy?
1. Reguluje następujące czynności narządów wewnętrznych:
– ciśnienie tętnicze, tętno, jakość pracy układu sercowo-naczyniowego,
– trawienie, motorykę, wchłanianie, wydzielanie w obrębie układu jelitowego w połączeniu z wydzielanymi hormonami, skład mikrobioty jelitowej,
– funkcję i mikrobiotę układu uroginekologicznego,
– fizjologię układu oddechowego.
Regulując te funkcje, autonomiczny układ nerwowy odgrywa ważną rolę w utrzymanie stałości środowiska wewnętrznego (homeostazy) oraz zapobiega przeładowaniu oraz zaburzeniom na różnych poziomach. Często to układ mięśniowo-powięziowo-szkieletowy będzie dawał różne objawy z tych powodów. Zatem pierwsze objawy możemy obserwować na poziomie bólu stawów, mięśni, powięzi, nerwów, naczyń oraz zmian odruchowych na poziomie skóry (strefy Heada, strefy Jarricot).
2. Reguluje szybkie reakcje na określone bodźce środowiskowe, które obejmują:
– informacje wizualne, reakcje na bodźce świetlne poprzez źrenice,
– informacje temperaturowe: rozszerzenie lub zwężenie naczyń krwionośnych, potliwość,
– informacje stresowe identyfikowane na osi stresu HPA. Obejmuje to szereg dobrze skoordynowanych reakcji mających na celu zaspokojenie zapotrzebowania metabolicznego na stres.
Charakterystyka reakcji autonomicznych:
1. Szybkość i jakość reakcji autonomicznego układu nerwowego ma znaczenie w identyfikacji i leczeniu zaburzeń czynnościowych narządów wewnętrznych. Może on w ciągu kilku sekund spowodować natychmiastową zmianę w poziomie aktywności unerwionych narządów. Zmiany dotyczą min.: częstości akcji serca, potliwości skóry, reakcji skóry, piloerekcji oraz regulacji ciśnienia krwi.
2. Funkcje autonomicznego układu nerwowego mają charakter automatyczny, ponieważ oznacza to oszczędność czasu w podejmowaniu decyzji przez korę szarą i odbywa się bez świadomej kontroli, szybkimi drogami nerwowymi. Niektóre funkcje, min.: oddawanie moczu i defekacja, podlegają dobrowolnej kontroli, poprzez udział dobrowolnych mięśni. Impulsy w autonomicznym układzie nerwowym kierowane do narządów docelowych działają odruchowo w odpowiedzi na określony rodzaj informacji sensorycznej. Reakcje odruchowe są wrażliwe na stany emocjonalne organizmu. Stres, podekscytowanie, euforia, strach, niepokój lub złość mogą wpływać na odruchy i wywoływać różne objawy somatyczne, min.: nudności, mdłości, zawroty głowy, kołatanie serca lub czynnościowe zaburzenia układu pokarmowego.
3. Aktywność toniczna autonomicznego układu nerwowego. System ten wysyła ciągłe impulsy do docelowych narządów wewnętrznych z bardzo małą częstotliwością, ale stale. Obserwujemy tu częstotliwość nazywaną „tonem współczulnym” i „tonem przywspółczulnym”. Tony te określają podstawową szybkość skurczu/ rozkurczu mięśni gładkich i aktywność wydzielniczą gruczołów. Aktywność tych komórek efektorowych może ulegać ciągłej zmianie i nazywamy to równowagą chwiejną, dynamiczną.
Współczulny układ nerwowy, który mobilizuje organizm do aktywności, odpowiedzialny jest za:
- wywoływanie i kontrolę reakcji typu „walcz lub uciekaj” („fight or fly”),
- w przypadku przeładowani obserwujemy reakcje „zamrożenia” („freeze”),
- odpowiada za adaptację podczas wysiłku lub podczas stanu zagrożenia,
- kierowanie przepływem krwi do serca i mięśni szkieletowych, reagowanie na potrzebę zaopatrzenia narządów, tkanek w krew, substancje odżywcze,
- rozszerzanie lub skurcz tkanek,
- uwalnianie substancji z narządów wewnętrznych.
Nierównowaga autonomiczna, zwłaszcza dominacja części współczulnej, jest charakterystyczna dla wielu chorób przewlekłych i może wywoływać negatywne skutki.
Przywspółczulny układ nerwowy odpowiada za stan odprężenia i relaksacji oraz oszczędzanie energii. Gdy przejmuje on działanie, w organizmie obserwujemy:
- regulację ciśnienia i tętna oraz pracy układu oddechowego poprzez jego obniżanie, spowalnianie,
- wzrost aktywności układu żołądkowo-jelitowego,
- reakcję źrenic, reakcję akomodacji.
Współczulny układ nerwowy zlokalizowany jest blisko kręgosłupa, na poziomie TH1-L3, a część przywspółczulna na poziomie czaszkowym i krzyżowym oraz w narządach wewnętrznych. Pobudzenie każdej z tych części będzie miało bezpośredni wpływ na funkcjonowanie organizmu.
Jak Dyplomowany Osteopata pracuje z autonomicznym układem nerwowym?
Niezwykłe z osteopatycznego punktu widzenia są interakcje pomiędzy obydwoma częściami układu autonomicznego. Obserwacja tych reakcji u pacjentów w Centrum Medycyny Osteopatycznej jest niezwykle ważne, aby wzbudzać procesy regeneracji i regulować proces dochodzenia do zdrowia poprzez przywracanie równowagi w działaniu tych dwóch części autonomicznego układu nerwowego. We współczesnym świecie, kiedy bardzo wiele osób funkcjonuje w ciągłym pośpiechu, przewlekłym stresie, pod wpływem silnych i nie zawsze pozytywnych emocji, współczulny układ nerwowy może być w stanie ciągłego pobudzenia. Szczególną uwagę należy zwracać na te sytuacje u dzieci.
Pod uwagę należy wziąć rodzaj porodu, problemy w trakcie ciąży u mamy i dziecka oraz okoliczności poporodowe. To one mogą być przyczyna przetrwania wzmożonego napięcia mięśniowego czy występowaniem nieadekwatnych reakcji na bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne. W takiej sytuacji reakcja „uciekaj albo walcz” wciąż jest aktywna w organizmie pomimo braku realnego zagrożenia a napięcie spoczynkowe jest podwyższone. Objawia się to poprzez różne dolegliwości np.: ulewania, kolki, asymetria napięcia mięśniowego, asymetria ułożeniowa, napięciowe bóle głowy, migreny, bóle stawów (bóle barku, bioder), zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego, bóle kręgosłupa, bóle szyi itd.
Zdarzają się pacjenci, u których możemy zaobserwować przewagę w działaniu przywspółczulnej części układu autonomicznego. Można zaobserwować u nich obniżenie nastroju, zaburzenia emocjonalne prowadzące czasem do zachowań depresyjnych lub dwubiegunowych, spadek energii życiowej oraz wiele innych dolegliwości i schorzeń w obrębie psychiki oraz wtórne zaburzenia w ciele, w mięśniach i stawach.
U dzieci widoczny jest spadek zaangażowania, spowolnienie psychoruchowe, pojawianie się nietypowych dolegliwości bólowych bez związku z aktywnością. Widoczne jest to bardzo dobrze w badaniu zmienności rytmu zatokowego (Heart Rate Variability HRV), które analizuje równowagę pomiędzy współczulną a przywspółczulna częścią układu autonomicznego w obrazie stanu nerwy błędnego i indeksu stresu. Takie informacje osteopata wykorzystuje, aby przeprowadzić proces leczenia.
Badania naukowe udowadniają, że techniki manualne stosowane przez dyplomowanego osteopatę mogą przyczynić się do uzyskania równowagi w autonomicznym układzie nerwowym i uzyskaniu wyciszenia nadmiernej pracy układu współczulnego i zaangażowaniu układu przywspółczulnego. W praktyce obserwujemy zwolnienie rytmu serca oraz gromadzenie energii i poprawę funkcji metabolicznych, co sprzyja odpoczynkowi i regeneracji organizmu.
Większość przeprowadzonych badań stwierdza poprawę funkcjonowania układu autonomicznego po pracy osteopaty, co jest mierzone poprzez analizę zmienności rytmu serca, parametry fizyczne i biochemiczne. Techniki osteopatyczne stosowane w Centrum Medycyny Osteopatycznej służą modulowaniu układu autonomicznego. Techniki te obejmują różnorodne podejścia manipulacyjne, techniki inhibicji lub stymulacji, techniki mięśniowo-powięziowe, mobilizacje stawów kręgosłupa i stawów obwodowych, a także terapię czaszkowo-krzyżową, techniki czaszkowe w zależności od potrzeb małego lub dorosłego pacjenta. Mają one na celu przywrócenie równowagi homeostatycznej organizmu i bezpośrednio wpływają na funkcjonowanie układu nerwowego.
Dzięki precyzyjnym ruchom i delikatnemu dotykowi, inhibicji, wibracji, kołysania, technikom funkcjonalnym osteopaci są w stanie zredukować napięcia w strukturach mięśniowo-powięziowych oraz poprawić przepływ płynów: krwi i limfy, co prowadzi do optymalizacji pracy układu autonomicznego, poprawy funkcji immunologicznej, odpornościowej. Osteopatyczne myślenie, wnioskowanie i leczenie pozwalają na skuteczne łagodzenie objawów związanych ze stresem, napięciami mięśniowo-powięziowymi, przewlekłym bólem oraz dysfunkcjami narządów wewnętrznych np.: wzdęcia, zaparcia, biegunki, zaburzenia rytmu serca, nadciśnienie, zaburzenia hormonalne, przywracając pacjentowi komfort i zdrowie.
U maluszków i starszych dzieci łagodzą wiele objawów ze strony układu pokarmowego: bóle brzucha, kolki, refluks, ulewania, pomagają ustabilizować sen, wyciszyć maluszka, przynoszą komfort codziennego funkcjonowania, poprawę koncentracji i uwagi. U dzieci z ADHD, spektrum Autyzmu kształtują fundamenty rozwojowe oraz łagodzą negatywne konsekwencje tych zespołów.
Wśród w/w technik osteopatycznych w podejściu Dyplomowanego Osteopaty do autonomicznego układu nerwowego można wymienić min.:
- mobilizacje stawowe, tkankowe (BA), membranowe (RMT),
- manipulacje krótkodźwigniowe,
- techniki mięśniowo-powięziowe, naczyniowe, nerwowe,
- techniki czaszkowo-krzyżowe, techniki kompresji czwartej komory (CV4), techniki EV4, wzajemnych napięć membranowych, podpotylicznej dekompresji,
- unoszenie żeber (Rib Raising), techniki oddechowe,
- pracy na strukturach poprzecznych- przeponie oddechowej, przeponie górnego otworu klatki piersiowej, przeponie dna miednicy.
Po zastosowaniu tego rodzaju leczenia, w obserwacji klinicznej, stwierdza się znaczącą poprawę w aktywności ANS, tj. redukcję aktywności współczulnej oraz zwiększenie aktywności przywspółczulnej. Podsumowując, modulacja lub harmonizacja układu autonomicznego otwiera nowe spojrzenie na proces zdrowienia pacjenta.
Jeśli potrzebują Państwo wsparcia u dzieci i dorosłych w pracy autonomicznego układu nerwowego, nerwu błędnego, regulacji procesów metabolicznych zapraszamy do Centrum Medycyny Osteopatycznej.
